ارتباط آرای سیاسی و منظومه معرفتی
سوال بنیادینی که باید به آن پاسخ داد:
ارتباط آرای سیاسی و منظومه معرفتی
یادداشت حجت الاسلام دکتر داوود مهدوی زادگان
حاکمان و رهبران جامعه سیاسی در ظاهر تفاوتی با هم ندارند. به ظاهر، همه آنان بر کرسی قدرت تکیه می زنند و برای حفظ آن تلاش می کنند و بر مردم فرمان می رانند و در این راه علاوه بر هوش ریاستی خود از بسیج قوای مادی نهایت استفاده را می برند، اما وقتی از این لایه سطحی تأمل در سیره سیاسی حاکم عبور می کنیم و برای فهم عمیق تر آنان تلاش می کنیم، در می یابیم که باید بین حاکم با بصیرت و فضیلت اندیش و آرمان خواه با حاکم مصلحت اندیش و واقعیت گرا تفکیکی انجام داد. فهم مدیریت سیاسی نوع دوم به مراتب ساده تر از فهم نوع نخست است. زیرا شکل دوم مدیریت سیاسی بیشتر به ویژگی های شخصی و بسیج قوای مادی تکیه می کند و کمتر عمل خود را مبتنی بر قواعد و اصول می کند. به عبارت دیگر، مدیریت سیاسی فضیلت اندیش آرمان خواه، قاعده مند و اصو لگراست بر خلاف مدیریت سیاسی مصلحت اندیش که کمتر قاعده مند است. اما آنچه که موجب این تمایز می شود، وجود منظومه معرفتی عمیق در یکی و عدم آن در دیگری است. منظومه معرفتی نمی گذارد حاکم و رهبر سیاسی خارج از چارچوب فکر و عمل سیاسی ضابطه مند رفتار کند. منظومه معرفتی عرصه وسیعی از دغدغه های نظری را علاوه بر دغدغه های عینی برای رهبر آرمان خواه می گشاید. در نتیجه، چنین حاکمی پیچیدگی معرفتی بسیار بالایی نسبت به حاکم مصلحت اندیش پیدا می کند. از این رو. فهم این دونوع مدیریت سیاسی یکسان نیست. پژوهشگر و تحلیل گر کنش های سیاسی حاکم فضیلت اندیش نمی تواند بدون ارجاع این کنش ها به منظومه معرفتی به فهم دقیقی از چنین حاکمی نائل شود.
بدون تردید رهبری سیاسی – اجتماعی آیت الله خامنه ای حفظه الله جزء مدیریت سیاسی فضیلت اندیش است و برای فهم منطق رهبری ایشان چاره ای از فهم آن در چارچوب منظومه معرفتی ایشان نیست. در اثبات این مطلب، به نشانه های زیادی می توان استناد کرد. در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم.
۱- التزام عقیدتی
رهبر آرمان خواه دینی پایبند به آموزه های ایمانی واعتقادی است و اساساً به دلیل عینیت بخشیدن به شریعت الهی وارد عرصه سیاست می شود. از این رو، اوعلی الدوام بین تعالیم دینی و عینیت سیاست، در رفت وآمد است. او می کوشد به درکی از واقعیت برسد تا کار برای عینیت بخشی تعالیم دینی سهل و آسان گردد. و البته این تلاش همیشه سهل نیست بلکه در خیلی موارد کار برای رهبر آرمان خواه پیچیده می شود و در نتیجه بیش از پیش از منظومه معرفتی خود استفاده می کند. همین امر در بسط و پویایی منظومه معرفتی او تأثیر گذار است. چنان که می دانیم مقام معظم رهبری همواره بر التزام عقیدتی و تا کید بر عینیت بخشیدن شریعت اسلامی تاکید دارند. آنچه که ایشان را در پرداختن به سیاست مصمم ساخته است،همین غایت است.
۲- افق تمدنی
افق دید رهبر فضیلت اندیش فراتر از افق حا کم مصلحت اندیش است . او از چشم انداز تمدنی به امر سیاسی و واقعیت سیاست نظر می کند.چنین افقی برای هر حا کمی حاصل نمی شود. زیرا شکل گیری افق تمدنی بدون منظومه منسجم معرفتی ممکن نیست. تمد نها از دل منظومه های معرفتی پدید می آیند. بنابراین، حا کمی که تکیه به منظومه معرفتی دارد، در مسیر ساخت تمدن نوین قرار می گیرد.
افق تمدنی الزامات عقلانی روشنی دارد:
۱-۲٫ تعریف
تمد نها با تعریف آغاز می شوند. زیرا، هر تمدنی بر بنیان جدیدی استوار است. از این رو،توجه زیادی به ارائه تعریف جدید از همه مقولات سیاسی و اجتماعی دارد. رهبر آرمان خواه به دلیل افق تمدنی که دارد، در ابتدای طرح هر بحثی می کوشد از موضوعی که به آن می پردازد، تعریف بدیع و شفافی ارائه کند. چنان بیانات مقام معظم رهبری بر همین سبک عمل می کند. آنگاه که دولتمردان را به اقتصاد مقاومتی فرا می خواند، در تبیین آن،به ارائه تعریفی از آن می پردازد. یا وقتی که جوانان انقلابی را به اصل آتش به اختیاری دعوت می کند. مقصود خود را نیز بیان می کند.
۲-۲٫ پیشرفت
پیشرفت ملازم با تمدن است. اساساً پیشرفت، نفس ترقی است. وقتی جامعه در مسیر ترقی قرار گیرد، زمزمه شکل گیری تمدن به گوش می رسد. التزام رهبری به امر پیشرفت و لزوم به دست آوردن الگویی کارآمد در این راه انکار ناپذیر است. ایشان همواره فرهیختگان را نیز به تحصیل چنین الگویی فرا می خواند.
۳-۲٫ نقشه راه تمدن
تمدن مسیر روشنی دارد و سه عنصر فرد و جامعه و دولت، اصلی ترین بخش آن است. البته اینکه کدامیک از این سه عنصر جنبه مقدمی یا موخری دارد، بین صاحب نظران اختلاف نظر است ولی مهم آن که در افق تمدنی، هر سه عنصر دیده شود. چنان که در نگاه تمدنی رهبری این سه عنصر حضور دارند. البته ایشان شکل گیری دولت اسلامی را مقدم بر جامعه اسلامی دانسته است. اما به هر روی، تفسیر نقشه تمدن مبتنی بر منظومه معرفتی است.
۳- حکمرانی دانشی
حاکم مصلحت اندیش، مهارت حکمرانی خود را از راه هوش و تجربه حکومتی به دست می آورد. در نتیجه برای او برخورداری از منظومه معرفتی چندان ضرورت پیدا نمی کند. لیکن رهبری آرمان خواه می کوشد در امر حکمرانی به گونه دانشی عمل کند ؛ یعنی با کمک منظومه معرفتی تلاش می کند دانشی پدید که به کمک آن بتواند سیاست را به گون های غیرشخصی اداره کند. چنان که حکمرانی مقام معظم رهبری مبتنی بر دانش بیکران فقه اسلامی است. دانش فقه به دلیل پرداختن به موضوعات و مسائل مختلف فردی و اجتماعی، این امکان را به ولی فقیه می دهد که به گونه ای روشمند به مسائل حکومت بپردازد. مهم ترین بخش دانش فقه، روش اجتهاد و استنباط فقهی است. این روش،ولی فقیه را در تحلیل مسائل حکومت، بسیار توانمند می سازد.مهم تراین که فقه اسلامی در کارآمدتر کردن مدیریت فقهی،گرایش فقه سیاسی را پدید آورده است.
۴- قاعده مندی
حاکم فضیلت اندیش قاعده مند عمل می کند. و این سبک از مدیریت سیاسی مقتضای فضیلت اندیشی است. زیرا اخلاق مجموع های از قواعد عام است. مدیریتی که بر پایه اصول اخلاقی استوار گشته است، از همین منظومه قواعد اخلاقی پیروی می کند. لذا حاکم فضیلت اندیش، رهبری خود را مستند به اصول و قواعد عقلانی می کند. او همواره در اعلام فرامین، مردم و کارگزار حکومتی را به قواعد عطف توجه می دهد. بدین ترتیب، حکمرانی وی از مدیریت شخصی فاصله گرفته هویت قانونی پیدا می کند. ا گر از این منظر به سیره حکومتی مقام معظم رهبری توجه شود، اصول حکومتی ارزشمندی را می توان استخراج کرد.
جمع بندی
البته در تمایز میان حکمرانی آرمان خواه و مدیریت مصلحت اندیش، نشانه های دیگری نیزوجود دارد و باید در مجالی وسیع به همه آنها توجه کرد. اما به هر روی، آنچه که از این بررسی به دست می آید این است که حکمرانی آرمان گرا برای حضور فعال در امر حکومت با پیچیدگی ها و دشوار یهای سختی روبه رو است. ا گر پشتوانه منظومه معرفتی در کار نباشد، حکمران فضیلت اندیش قادر به اداره جامعه و سیاست نیست. در نتیجه برای تداوم حکمرانی خود به مدیریت مصلحت اندیش، میل پیدا می کند. اینکه آیت الله خامنه ای بر مدیریت انقلابی خود تأ کید می ورزد، نشانه تکیه ایشان به منظومه معرفتی پر توانی است . بنابر این، نمی توان بدونفهم منظومه معرفتی ایشان به درک درست و عمیق اندیشه و سیره سیاسی شان رسید.
یادداشت حجت الاسلام دکتر داوود مهدوی زادگان
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
منبع :ویژه نامه مکتوب انقلاب؛روزنامه صبح نو؛۲۴ مهر۹۶