سیر مطالعاتی علی صفایی حائری
يكي از سؤالاتي كه علاقمندان به انديشه استاد علي صفايي بسيار مي‌پرسند، اين است كه براي مطالعه آثار استاد آيا بايد بر اساس برنامه و ترتيب خاصي پيش رفت يا خير؟ در صورتي كه پاسخ مثبت است اين سير را بايد از كجا و چگونه شروع نمود. در پاسخ به اين سؤال مهم، گفتگوهايي را با چند تن از شاگردان استاد انجام داديم. نوشته حاضر، حاصل اين گفتگوها در پاسخ به اين سؤال است. البته نكته‌اي كه تمام اساتيد روي آن تأكيد داشتند و خود مرحوم استاد نيز در نوشتههاي خود به آن اشاره كرده‌اند، اين بود كه مطلوب آن است كه ابتدا با گفتگو، نيازهاي فرد، شناسايي و سؤالات او تنظيم و هدايت شوند؛ آنگاه در صورت لزوم كتابهايي را برای تقویت بنیان های فکری اش به او معرفي نمود. اما در صورتي كه امكان ارتباط و زمينه‌سازي به هر دليلي فراهم نيست، مي‌توان از نقطه مطلوب صرف نظر كرد و به معرفي كتاب اكتفا نمود.
در زمينه سير مطالعاتي، افراد را با توجه به هدفي كه از مطالعه دارند، مي‌توان به سه دسته تقسيم نمود:
دسته اول: افرادي كه مي‌خواهند به جريان فكري دست پيدا كنند و اين مسير را به تدريج طي كنند. اين گروه مي‌توانند كتابهاي زير را به ترتيب بخوانند:
– «رشد»
– «نامه‌ی محمد»( نامه اول از كتاب «نامه‌هاي بلوغ»)
– تفسیر سورة توحید
– «حرکت»
– «صراط»
دسته دوم: كساني كه قصد آشنايي با ساختار انديشه استاد را دارند. براي اين افراد، چهار كتاب زير به ترتيب پيشنهاد مي‌شود:
– «رشد»
– «مسئوليت و سازندگي»
– «صراط»
– «روش نقد»
دسته سوم: افرادي كه قصد مطالعات موضوعی دارند. اين گروه مي‌توانند بر اساس تفكيك موضوع، به شرح زير به كتابها مراجعه كنند:
– تربيت اسلامي : كتابهاي «تربیت کودک»، «مسئولیت و سازندگی» و «انسان در دوفصل».
– کلام: كتابهاي «روش نقد»، «از وحدت تا جدایی»، «نقدی بر هرمنوتیک» و «از معرفت دینی تا حکومت دینی».
– تفسير: كتاب «تطهير با جاري قرآن»
– روش تفسیر و برداشت از قرآن: كتاب «روش برداشت از قرآن» و مقدمة كتاب «تطهیر با جاري قرآن»(جزء سي‌ام).
– معاد: کتاب «حیات برتر».
– رسالت و امامت: کتابهاي «غدیر» و «تو می آیی».
– اخلاق اسلامي: نامه دوم از كتاب «نامه‌های بلوغ»، شرح دعای مکارم الاخلاق از كتاب «نظام اخلاقي اسلام»، كتابهاي «بشنو از نی»، «بهار رویش»، «فوز سالک» و «اِخبات».
– اجتماعی و سیاسی: «درس‌هايی از انقلاب» در سه جلد تحت عنوان‌هاي «انتظار»، «تقیه» و «قیام»، تفسیر سوره کوثر که در آن از موقعیت‌ها و موضع‌گیری‌ها گفتگو مي‌شود و همچنين تفسیر سوره بقره که بسیاری از مسائل فکری و اجتماعی و سیاسی همراه با نقد اندیشههای روشنفکران دهه‌هاي ۷۰ و ۸۰ را در خود دارد.
تذكر:
استاد در نوشتههاي خود بناي بر گزيده‌گويي داشته‌اند و مطالب بسياري را در قالب عبارات مختصر بيان كرده‌اند. از سويي ديگر، تأليفات ايشان از قوت ادبي و جذابيت بسيار بالايي برخوردارند؛ آنچنان كه گاه خواننده تحت تأثير قرار گرفته، تصور مي‌كند كه مطلب را به خوبي متوجه شده است؛ در حالي كه آن را به طور كامل نفهميده است. از اين رو اساتيد تأكيد ميكنند كه در كنار مطالعه هر كتاب، از جلسات تدريس آن نيز كه معمولا ضبط شده و لوح فشرده آن موجود است، استفاده شود. اين كار باعث مي‌شود استدلالهاي كتاب به صورت واضح بيان شوند، مطالب، دقيق‌تر و عميق‌تر فهميده شوند و در صورتي كه تصور اشتباهي از مطلبي در ذهن شكل گرفته است، اصلاح شود.
***********************
توضیحات تکمیلی:
بدون ترديد يكی از انديشمندان مطرح در عرصه انديشه ديني، در دوران معاصر، استاد علي صفايي حائري(ره) است كه در زمينه دفاع از اصول و مباني دين و تبيين گزاره‌هاي ديني، آثار و نوشتههاي زيادي دارد. رويكرد خاص ايشان به دين و انسان و تفاوت سيره ايشان در عرصه عمل و در برخورد با افراد، را مي‌توان از ويژگي‌هاي منحصر به فرد استاد برشمرد كه علاقمندان زيادي را از از مخاطب عام گرفته تا قشر تحصيل‌كرده و دانشجو و طلبه به خود جذب كرده است.
به همين دليل امروزه، شاهد استقبال فراوان از آثار و نوشتههاي استاد و تجديد چاپ‌هاي مكرر از كتابهاي ايشان هستيم. اما اين استقبال از انديشه استاد صفايي و نوشتههاي ايشان، همراه با سؤالات و ابهام هايي است و علاقمندان به آثار استاد و كساني كه قصد آشنايي با انديشه ايشان را دارند، سؤالات زيادي درباره نوشتههاي ايشان و نحوه آشنايي با انديشه استاد از طريق كتابها مطرح ميكنند.
برخي از اين سؤالات مربوط به ويژگي‌هاي نوشتههاي ايشان و هدف مؤلف از اين شيوه ی نوشتن و ادبيات خاص است. برخي نيز در رابطه با شيوه مطالعه كتابها و چگونگي سير مطالعه آنها و نيز درباره نحوه آشنايي با انديشه استاد است. از جمله اين سؤالات مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
– آيا مي‌توان براي مطالعه نوشتههاي استاد صفايي، برنامه و طرحي ارائه داد و بر اساس آن پيش رفت. در صورتي كه براي مطالعه آثار ايشان بايد سير خاصي را طي نمود، نقطه آغاز آن كجاست و اين مسير چگونه بايد طي شود؟
– تأليفات استاد از چه ويژگيهايي برخوردارند؟
– مهمترین آثار ايشان كدام‌‌ها هستند؟
– براي آشنايي با نظام فكري استاد، مناسب است از كجا شروع نمود و چه كتابهايي را خواند؟
از آنجا كه تاكنون پاسخي رسمي و مكتوب به اين سؤالات داده نشده و در مجالي مستقل به آنها پرداخته نشده است، افراد به پاسخ دقيق و جمع‌بندي مناسبي در اين زمينه نمي‌رسند. گاه نيز با پاسخهاي متفاوتي روبرو مي‌شوند و اين بر ابهامات آنها مي‌افزايد. از اين رو ضرروي به نظر مي‌رسد كه در اين زمينه تلاش فكري بيشتر و تحقيقي كامل صورت گيرد.
ما براي پاسخ به اين سؤالات، بهترين مرجع را بيانات مرحوم استاد در اين زمينه و نيز نظرات شاگردان ايشان يافتيم كه بارها كتب ايشان را تدريس كرده و شرح داده بودند و آشنايي كامل و دقيقي با آنها داشتند. از اين رو سراغ تني چند از آنها كه در اين زمينه تجربه بيشتر و اطلاعات جامع‌تري داشتند، رفتيم و سؤالات را با آنها مطرح كرديم.
نوشته‌اي كه پيش روي شماست، حاصل اين گفتگوها است كه پس از جمع‌بندي، از منظر آنها و برخي ديگر از شاگردان استاد نيز گذشته است.
ويژگي‌هاي نوشته‌ها
استاد صفايي، از سويي نوشته‌های ادبی فراواني خوانده بود و از آثار ادبي بسياري، بهره برده بود؛ از سوي ديگر تسلط زيادي بر قرآن و روايات داشت. از اين رو با توجه به ذخاير ادبي قوي كه در او بود، در نوشتن، از شيوه قرآن و نهج البلاغه تبعيت مي‌كرد و سعي داشت انديشه خود را با ادبياتي غني، بر اساس شيوه قرآن و روايات مطرح كند. موارد زير را مي‌توان از ويژگي‌هاي تأليفات ايشان دانست:
۱- ادبيات آثار استاد، متأثر از معصومین و برگرفته از قرآن و نهج البلاغه و روایات است. كلمات کلیدی كه ایشان در نوشتههاي خود، به كار برده است، در دوره خود غیرعادی است. بسیاری از تعابیر وکلمات و حتي آهنگ عبارتها برگرفته از آيات و روايات است.
۲- توان هنري بسيار بالا و قدرت تخيل استاد، نوشتههاي ايشان را داري جذابيت زياد و قدرت ادبي بسياري نموده است. امتياز اين ويژگي، تأثيرگذاري فوق‌العاده آن بر مخاطب است. البته در عين حال ممكن است خواننده، مجذوب زيبايي كلام و شيوايي سخن شده، در فهم مطلب دچار اشتباه شود. گاه فردي، خطيب بسيار توانايي است كه به شيوايي سخن مي‌گويد و زياده‌گويي نمي‌كند. و گاه علاوه بر قدرت بيان، اين فرد خطيب، حكيم هم هست؛ يعني محتوايي بسيار غني و عميق را در عباراتي مختصر بيان مي‌كند. در اين صورت ممكن است فرد، بدون اينكه متوجه شود، جذب سحر كلام شده و در فهم مطلب، به اشتباه افتد.
۳- نوشتههاي استاد از تنوع ادبی برخوردارند؛ به عنوان مثال نثری که در کتاب «تو می آیی» یا در مقدمه «انسان در دو فصل»، -آنجا که درباره خود و پدرش گفتگو مي‌كند- به كار مي‌رود، نثري بسيار قوی و زيباست؛ اما در کتاب «استاد و درس» -با توجه به اين كه يك كتاب آموزشي است- از ادبياتي بسیار ساده و روان و آموزشي استفاده مي‌كند؛ به گونه‌اي كه باور اين نكته را كه اين دو نوع نوشته، اثر يك نويسنده‌اند، دشوار مي‌سازد.
۴- بعضي از كتابها علمی محض‌‌اند؛ يعني صرفا علمي را در مخاطب ايجاد ميكنند؛ علمی که به احساس منجر نمي‌‌شود. تعدادي از كتابها هم هستند كه تنها احساس انسان را نشانه مي‌‌گيرند؛ بدون اينكه بينشي را به او منتقل كنند. با الفاظ زيبا و تعابير شورانگيز، مخاطب را سرشار از احساس ميكنند اما در نوشتههاي استاد بينش و احساس با هم پيوند مي‌خورند. استاد حتي در مباحث اعتقادي، معرفتي را انتقال مي‌‌دهد كه مخاطب، ارتباط آن را با خود، به وضوح مي‌يابد؛ در نتيجه، اين معرفت احساسي را در او سبز مي‌كند كه در نهايت به عمل مي‌‌انجامد.
۵- كتابها بسيارخلاصه و گزیده است. بناي نويسنده بر اين نيست از هرچيزي به تفصیل گفتگو کند؛ او درباره انگيزه خود در مقدمة کتاب «انسان در دوفصل» توضیح می‌‌دهد که حجم زیاد مطالب و فرصت کم باعث شده که به خلاصه نویسی رو بیاورد.
۶- کتابهاي استاد عمدتاً با اين هدف نوشته شده‌اند که یک جریان فکری را در فرد ایجاد کنند؛ این جریان فکری، او را از گردنه‌‌های شبهات و مشکلات عبور دهد و در برابر غفلت‌‌ها و فتنه‌‌ها حفظ کند و به مقصد برساند. این ویژگي، باعث می‌‌شود که کتاب‌‌های معدودی از آثار ایشان برای مخاطبِ عام، به صورت كامل قابل استفاده باشند. كتابهاي استاد، مخاطبی را می‌‌طلبند که مسأله و درگیری ذهنی‌اي پیدا کرده باشد و بخواهد برای حل مشکلش، مطالعه کند.
سير مطالعاتي
در بخش ويژگي‌هاي آثار استاد گفتيم كه کتابهاي استاد عمدتاً با اين هدف نوشته شده‌اند كه يك جریان فکری را در فرد ایجاد کنند تا این جریان فکری، او را از گردنه‌‌های شبهات و مشکلات عبور دهد و در برابر غفلت‌‌ها و فتنه‌‌ها حفظ کند و به مقصد برساند. با توجه به اين مسأله روشن مي‌شود كه معرفي كتاب و ارائه سير مطالعاتي، نياز به زمينه‌هايي دارد و بدون آن زمينه‌ها فايده چنداني بر آن مترتب نيست و آنچه خود نويسنده هم به دنبال آن بوده است، تحقق نمي‌يابد. مرحوم استاد، خود در اين زمينه مي‌گويد:
«به او كه از من سير مطالعاتى مىخواست كه از كجا شروع كند، از روش مطالعه توضيحى دادم و گفتم مهم سير مطالعه نيست؛ روش كار است. تو بايد پيش از مطالعه طرح سؤال و تنظيم سؤال و تحليل سؤال را طى كرده باشى تا بتوانى با جوابهايى كه در كتابهاست، عميق‌تر برخورد كنى و آنها را بپذيرى يا دور بريزى.»
«هيچ چيز بىحاصلتر، از اين مطالعات دستورى و كتاب خواندنهاى پيشنهادى نيست، كه پيش از طرح سئوال و جوشش پرسشها، گريبانگير تازه راه افتادهها و نو مسلمانهاى شعار زده مىشود.
كسانى كه مىخواهند ديگرى را به راهى و به تفكراتى و به مطالعاتى وادار كنند، ناچارند كه زودتر زمينه‌ها را فراهم سازند و تشنگى را در طرف بريزند و تنور را داغ كنند و سپس نان بچسبانند و مطالبى و كتابهايى را در دسترس بگذارند.
اينگونه، حرفها و طرحها زودتر جذب مىشوند و كلمهها زودتر مفهوم مىشوند و در عمل شكل مىگيرند و در خارج پياده مىگردند.»
با توجه به اين توضيحات، مي‌توان گفت براي کسی كه می‌خواهد جریان فکری پیدا کند، معرفي كتاب و ارائه سير مطالعاتي، بدون گفتگو و فراهم‌كردن زمينه‌ها روش مناسبی نیست. بنابراين در صورت امكان، ابتدا مربي بايد نيازهاي فرد را شناسايي و سؤالات او را تنظيم و هدايت كند؛ آنگاه در صورت لزوم كتابهايي را برای تقویت بنیان‌‌های فکری‌‌اش به او معرفي كند. اما در صورتي كه امكان ارتباط و زمينه‌سازي به هر دليلي فراهم نيست، مي‌توان از نقطه مطلوب صرف نظر كرد و به معرفي كتاب اكتفا نمود.
مهمترين آثار
از آنجا كه تأليفات استاد صفايي، موضوع واحدي ندارند، نمي‌توان كتاب خاصي را به عنوان مهمترين اثر او معرفي كرد. هر يك از كتابها در جايگاه خود و با توجه به موضوع آن، اهميت مي‌يابد؛ به عنوان مثال در موضوع تربیت اسلامي، «مسئولیت و سازندگی» یکی از مهمترین آثار ایشان است؛ در زمينه مباحث کلامی، «روش نقد » را مي‌توان مهمترین كتاب او دانست؛ همچنين در عرصه پاسخ به شبهات روز كتاب «از معرفت ديني تا حكومت ديني» مهمترين كتاب او به شمار مي‌آيد.
چگونگي آشنايي با نظام فكري استاد صفايي
يكي از سؤالاتي كه امروزه در رابطه با انديشمندان، زياد مطرح مي‌شود، چگونگي آشنايي با چارچوب انديشه آنهاست. اين مسأله بيشتر براي افرادي مطرح است كه تنها قصد آشنايي با اندیشه يك انديشمند را دارند و مي‌خواهند به ساختار انديشه او دست پيدا كنند. در پاسخ به اين مسأله به عنوان مقدمه بايد گفت بعضی از اندیشمندان، اقدامي براي ارائه چارچوب اندیشة خودشان انجام نداده‌اند و نوشته‌اي در اين زمينه ندارند. علاوه بر اين از سوي شاگردان آنها و سايرين نيز تلاش علمي در اين زمينه صورت نگرفته است. در اين صورت ناچار باید سراغ شاگردانشان يا کسانی که بر نظرات آنها اشراف دارند، رفت؛ یا اینکه تسلطی بر آثار آنها پیدا کرد و ساختار فکری آنها را به دست آورد. اينجا بايد ترتيب آشنایی با اندیشه را رعایت کرد و ابتدا نظريات پایه‌‌ای و مبناها را مطالعه كرد. انديشه‌هاي پايه‌‌اي، مدخلي براي فهم ساير نظرات هستند و به كمك آنها ساير مطالب، به آساني مفهوم می‌شوند.
اما برخي از انديشمندان، خود، به ارائه چهارچوب اندیشة خود پرداخته‌اند؛ در مورد اين گروه كار آسان است. استاد صفایی جزء دسته اخير هستند. ایشان، هم نظام فکری خود را ارائه داده‌اند؛ و هم در بعضی از کتاب‌‌هایشان، سیر فکری خود را ترسیم کرده‌اند و توضيح داده‌اند كه اين سير از کجا شروع شده و چه جریانی پیدا كرده است. به همين دليل دست‌یافتن به نظام فکری استاد كار دشواري نيست. اين چهارچوب فكري، در کتابهاي «انسان در دو فصل» و «مذهب اصیل» که تحت عنوان «اندیشه من» چاپ شده و نيز در بخشی از كتاب «درآمدی بر علم اصول» آمده است.
علاوه بر اين، در اين زمينه از برخي از شاگردان استاد نيز، نوشته‌هايي در دست است؛ از جمله مقاله «بهشتی بر فراز کوهسار» نوشته امير غنوي كه در آن خلاصه‌اي از انديشه استاد مطرح شده است. تقريبا نيمي از اين مقاله درباره اندیشه آقای صفایی است؛ و نيمي هم درباره سلوك رفتاري ايشان. همچنين كتاب «اندیشههای پنهان» نوشته علاءالدين اسكندري.
اما آن دسته از افراد كه مي‌خواهند خود با مطالعه كتابهاي استاد به چهارچوب انديشه ايشان دست پيدا كنند، در بخش سير مطالعاتي آثار استاد گفتيم كه مناسب است كتابهاي «رشد»، «مسئوليت و سازندگي»، «صراط» و «روش نقد» را بخوانند.
در پايان از حجج اسلام اسكندري، غنوي، فلسفيان و هادي‌زاده كه ما را در تهيه اين نوشته ياري دادند، تشكر مي‌كنيم.
منبع : سایت استاد صفایی
همچنین شاید مطالب زیر مورد پسندتان باشد...
